Τρίτη 3 Μαΐου 2016

Η λογική, οι συλλογισμοί και τα σοφίσματα στην καθημερινή ζωή


Γράφοντας το άρθρο  για τη κρίση στην Ελλάδα και τα συμπεράσματα που μπορεί οποιοσδήποτε άνθρωπος να εξάγει ακολουθώντας την επιστημονική μεθοδολογία, συνειδητοποίησα ότι ο κυριότερος λόγος που η πλειοψηφία των ανθρώπων δεν μπορεί να δει την αλήθεια, ακόμα και εάν βρίσκεται μπροστά στα μάτια του, είναι ότι δεν έχει μάθει να σκέφτεται συνειδητά με την λογική του.


Η νοοτροπία του κοπαδιού

Φυσικά, όλοι οι άνθρωποι χρησιμοποιούν την λογική για να βρουν λύσεις στα προβλήματα της καθημερινότητας τους. Ωστόσο, οι περισσότεροι το κάνουν χωρίς να το γνωρίζουν ενώ για τα προβλήματα που αφορούν περισσότερο την κοινωνία ως σύνολο και λιγότερο τον άνθρωπο ως μονάδα, βασίζονται σχεδόν αποκλειστικά στην "κοινή γνώμη", δηλαδή σε ότι θεωρείται "σωστό" και "λογικό" από την πλειοψηφία την δεδομένη στιγμή. Αυτό συμβαίνει διότι οι άνθρωποι είναι κοινωνικά όντα από την φύση τους οπότε έχουν την ανάγκη να αποτελούν μέρος μιας ή και περισσότερων κοινωνικών ομάδων. Σαν αποτέλεσμα, ακολουθούν πιστά οτιδήποτε τους παρουσιάζεται σαν "σωστό" χωρίς αμφισβήτηση με σκοπό ηθελημένα ή όχι να ενταχθούν στην αντίστοιχη κοινωνική ομάδα (Βλέπε το σύνδομο της αγέλης). Μετά την ένταξη τους, πολύ δύσκολα αμφισβητούν ή εναντιώνονται στην ομάδα διότι υπάρχει πάντα ο κίνδυνος του εξωστρακισμού και της απομόνωσης. Μια κοινωνική ομάδα μπορεί να είναι λόγου χάρη ένα πολιτικό κόμα, ένα εργατικό συνδικάτο, ένα κίνημα, ένας τοπικός σύλλογος, μια αθλητική ομάδα κλπ. Γενικά ένα οποιοδήποτε σύνολο ανθρώπων που πιστεύει σε κάτι μαζικά. Επομένως οι άνθρωποι ακολουθούν τις απόψεις της "κοινής γνώμης" όχι ως αποτέλεσμα λογικής σκέψης αλλά κυρίως για λόγους κοινωνικής αποδοχής αλλά και της γενικευμένης παραπλάνησης των σοφισμάτων (βλέπε παρακάτω). Συνήθως οι απόψεις αυτές βασίζονται σχεδόν αποκλειστικά στο συναίσθημα, δηλαδή σε ότι φαίνεται και όχι σε ότι είναι πραγματικά σωστό. Για παράδειγμα, οι απόψεις "Είναι προτιμότερο να παντρεύεσαι μετά τα τριάντα" ή "Η γυναίκα θα πρέπει πρώτα να κοιτάξει την καριέρα και μετά την οικογένεια" ή "Η Θρησκεία είναι το όπιο του λαού" η "Θα πρέπει να σταθούμε αλληλέγγυοί και να βοηθήσουμε/φιλοξενήσουμε τους φτωχούς πρόσφυγες" κλπ θεωρούνται γενικά αποδεκτές απόψεις που ακολουθουνται από την πλειοψηφία των Ελληνων σήμερα. Αυτό ωστόσο δεν σημαίνει ότι είναι απαραίτητα σωστές, δηλαδή ότι κάνουν καλό στο κοινωνικό σύνολο. Για να μπορέσει κάποιος να αποφανθεί εάν είναι σωστές ή όχι, θα πρέπει να χρησιμοποιήσει την λογική και με επιχειρήματα να το αποδείξει.

Η λογική και οι αρχές της

Στα 18 χρόνια δημόσιας εκπαίδευσης (Δημοτικό, Γυμνάσιο, Λύκειο και Πολυτεχνείο) δεν θυμάμαι ούτε ένα μάθημα που να αφορά την πρακτική λογική και το πως ο άνθρωπος να καταφέρει να σκέφτεται ορθώς στην καθημερινότητα του. Φυσικά αυτό δεν μου κάνει καθόλου εντύπωση αφού το ίδιο το σύστημα δεν θέλει να οπλίσει τους ανθρώπους με λογική, ώστε να μπορούν πολύ εύκολα να αναγνωρίζουν την αλήθεια από το ψέμα.
Η λογική ως επιστήμη την ανέπτυξε πρώτος ο αριστοτέλης (384π.χ- 322 π.χ)
Η λογικη λοιπόν είναι ένα εργαλείο που βοηθάει τον άνθρωπο να σκέφτεται ορθολογικά, να μπορεί εύκολα να αναγνωρίζει την αλήθεια από το ψέμα, να ξεσκεπάζει την σκόπιμη διαστροφή της αλήθειας και να στηρίζει την γνώμη του με τρόπο ορθό και πειστικό. Οι Λογικές Αρχές χαρακτηρίζονται οι θεμελιώδεις αρχές βάσει των οποίων βασίζονται και διευθύνονται οι ορθές διανοητικές ενέργειες του ανθρώπου. Οι Αρχές αυτές όπως και τα μαθηματικά αξιώματα δεν χρήζουν αποδείξεων και είναι οι ακόλουθες τέσσερις:
  • Αρχή της ταυτότητας:
    • Σύμφωνα με την αρχή αυτή κάθε έννοια νοείται ίση ή η αυτή προς αυτήν, ή προς το σύνολο των γνωρισμάτων της. Στην Αρχή της ταυτότητας βασίζονται οι ακόλουθοι κανόνες: α) η έννοια ισούται προς τα γνωρίσματά της, β) το όλο ισούται προς τα μέρη του και γ) το γένος ισούται προς τα είδη του.
  • Αρχή της μη–αντίφασης:
    • Σύμφωνα με την αρχή αυτή κάθε έννοια δεν είναι δυνατόν να νοείται ως αντίθετη προς τον εαυτό της, αλλά ούτε και έχει αντιφατικά γνωρίσματα, η οποία και διατυπώνεται ως Α είναι όχι Α, ή Α είναι όχι (α+β+γ), π.χ.: ο Άνθρωπος είναι όχι Άνθρωπος, ή μη Άνθρωπος, ή ο Άνθρωπος είναι όχι ζώο λογικό.
  • Αρχή του αποκλειομένου μέσου
    • Κατά την Αρχή του αποκλειομένου μέσου ή τρίτου, όπως αναφέρεται, δύο έννοιες αντιφατικά αντικείμενες που λέγονται για το ίδιο αντικείμενο δεν μπορεί να είναι και οι δύο ψευδείς. αλλά ούτε και νοούνται ως τέτοιες, αλλά αν η μία είναι αληθής, τότε η άλλη είναι υποχρεωτικά ψευδής χωρίς άλλο περιθώριο. Η Αρχή αυτή διατυπώνεται ως εξής: Α, ή είναι, ή δεν είναι Β, π.χ.: το διαστημόπλοιο Χ ή είναι ή δεν είναι επανδρωμένο.
  • Αρχή του αποχρώντος λόγου
    • Κατά την Αρχή του αποχρώντος λόγου ουδεμία έννοια έχει κύρος αν δεν έχει λόγο που να πείθει την αλήθεια της, δηλαδή λόγο αποχρώντα. Γενικά στη φύση υπάρχει ένας ειρμός και μια εξάρτηση των όντων και των όποιων γινομένων. Κάθε προηγούμενο αυτών στη σειρά είναι η "αιτία", ή το "αίτιο" και το επόμενο το "αποτέλεσμα", δηλαδή το "αιτιατόν" εκείνου, ισχύοντας έτσι η αρχή "ουδέν γίνεται άνευ αιτίας". Η αιτία αυτή χαρακτηρίζεται "ουσιώδης, ή "πραγματικός λόγος".

Συλλογισμοί: αποδείξεις, παραλογισμοί και σοφίσματα

Συλλογισμός είναι ένας τύπος λογικού επιχειρήματος στον οποίο μία πρόταση (το συμπέρασμα) συνάγεται από δύο ή περισσοτερες άλλες (τις προκείμενες). Η μελέτη των συλλογισμών, η συλλογιστική αποτελεί ιδιαίτερο κλάδο της Λογικής, τον αρχαιότερο, ο οποίος με τη μελέτη λογικών δομών προτάσεων και συλλογισμών, είτε αυτούσια, είτε σε συνάρτηση με άλλες δοθείσες προηγουμένως προτάσεις - υποθέσεις, επιτρέπει την παραγωγή σαφούς συμπεράσματος. Όταν ένας συλλογισμός είναι ορθός τότε ο συλλογισμός καλείται απόδειξη. Τα είδη του συλλογισμού ώς προς το συμπέρασμα ειναι τα εξής:
  • Παραγωγικός: Μετάβαση από το Γενικό στο Ειδικό – Μερικό [ Γ > Ε ] 
  • Επαγωγικός: Μετάβαση από το Ειδικό – Μερικό στο Γενικό [ Ε > Γ ]
    • α. Τέλεια επαγωγή: όταν ελέγχονται όλα τα επιμέρους στοιχεία ενός συνόλου, ένα προς ένα, και καταλήγουμε με ασφάλεια σε ένα γενικότερο συμπέρασμα για το σύνολο
    • β. Ατελής επαγωγή: όταν ελέγχονται κάποια στοιχεία, ένα αντιπροσωπευτικό δείγμα ενός ευρύτερου συνόλου και βγαίνει πιθανολογικά μόνο ένα συμπέρασμα για το ευρύτερο σύνολο.
  • Αναλογικός: Μετάβαση από ένα Ειδικό – Επιμέρους σε ένα άλλο [ Ε1 > Ε2 ]
Για να ειναι ορθός ένας συλλογισμός, δηλαδή να έχουμε σωστή επιχειρηματολογία- απόδειξη, θα πρέπει να τηρουνται οι εξής τρεις κανόνες:
  • Αλήθεια: Οι αποδεικτικοί λόγοι πρέπει να είναι απαραιτήτως αληθής
  • Εγκυρότητα: Οι αποδεικτικοί λόγοι πρέπει να είναι σαφώς νοητοί
  • Αλήθεια και εγκυρότητα: Οι αποδεικτικοί λόγοι να συμπεραινουν την αποδεικτέαν πρόταση

Μερικά συλλογιστικά σχήματα αντιβαίνουν στον ορθό λόγο και επομένως δεν έχουν αποδεικτική αξία. Εντούτοις, επειδή εξωτερικά παρουσιάζουν πολλές ομοιότητες με τα έγκυρα, μπορούν να επηρεάσουν τον δέκτη του μηνύματος και τελικά να τον παραπλανήσουν. Τα συλλογιστικά αυτά σχήματα, που λέγονται και παραλογισμοί, μπορεί να οφείλονται είτε σε λογικά σφάλματα είτε σε πρόθεση εξαπάτησης, σε λογική δηλαδή παγίδα που στήνει ο πομπός στον δέκτη. Στην τελευταία περίπτωση ο συλλογισμός ονομάζεται σόφισμα.

Σοφίσματα και λογικές πλάνες 

Χάρτης με γνωστές λογικές πλάνες
Στην καθημερινότητα μας βομβαρδιζόμαστε με συλλογισμούς που προσπαθούν μεθοδικά και με δόλο να κατευθύνουν την κοινή γνώμη εκεί που θέλουν. Δυστυχώς οι περισσότεροι από αυτούς τους συλλογισμούς δεν είναι τίποτα άλλο από σοφίσματα που είναι καλά σχεδιασμένα για να ξεγελάνε και να παραπλανούν την πλειοψηφία. Όπως είπαμε και παραπάνω, για να μπορέσει ένας άνθρωπος να ξεχωρίσει την αλήθεια από το ψέμα, θα πρέπει πρώτα να μάθει να σκέφτεται λογικά και αναγνωρίζει τα σοφισματα.

Τα σοφίσματα βασίζονται συνήθως σε γνωστές λογικές πλάνες που χρησιμοποιούν λογικοφανή επιχειρήματα, μισές αλήθειες και φυσικά την επίκληση σε διαφόρων ειδών συναισθήματα (συμπόνια, αλληλεγκύη, λύπηση, οργή κλπ). Στη φιλοσοφία, ο όρος λογική πλάνη αναφέρεται στη σχηματική πλάνη, δηλαδή σε ένα ψεγάδι στη δομή ενός παραγωγικού επιχειρήματος, το οποίο καθιστά το επιχείρημα άκυρο. Ωστόσο, συχνά απαντά στον ανεπίσημο διάλογο για να υποδηλώσει ένα επιχείρημα το οποίο μπορεί να είναι προβληματικό για οποιονδήποτε λόγο. Ευθύνη του κοινού είναι να βρίσκεται συνεχώς σε εγρήγορση, να μπορεί να εντοπίσει αυτές τις πλάνες και να τις απορρίπτει ως κενές νοήματος. Η πρώτη γνωστή συστηματική μελέτη των λογικών πλανών διενεργήθηκε από τον Αριστοτέλη, ο οποίος ταξινόμησε 13 τύπους. Η δεύτερη μελέτη έγινε τον Μεσαίωνα και γι’ αυτό το λόγο πολλές λογικές πλάνες σήμερα αναφέρονται με λατινικούς όρους. Η τρίτη περίοδος άρχισε περί τα μέσα του εικοστού αιώνα, λόγο του ανανεωμένου ενδιαφέροντος από τους κλάδους της Φιλοσοφίας, της Λογικής, της Ψυχολογίας και των Μελετών της Επικοινωνίας, ότι κι αν σημαίνει αυτό.Σήμερα έχουν ταξινομηθεί περί τις 175 λογικές πλάνες. Ας δούμε μερικές από αυτές:
  • Βεβιασμένη γενίκευση : Είναι αυτή στην οποία οδηγούμαστε όταν εξετάζοντας πολύ λίγα δείγματα ή μελετώντας μία μεμονωμένη περίπτωση γενικεύουμε, θεωρώντας ότι αυτή η περίπτωση αντιπροσωπεύει όλη την τάξη των αντικειμενικών φαινομένων. Παράδειγμα: Ο άντρας μου ο Μπάμπης είναι φαλλοκρατικό γουρούνι και μισογύνης. Το ίδιο και ο κολλητός του ο Βρασίδας. Άρα, όλοι οι άντρες είναι φαλλοκρατικά γουρούνια. Ή υπάρχει ένας κακοήθης που στο ιστολόγιό του που πετάει λάσπη στον πολιτικό κόσμο. Όλοι όσοι χρησιμοποιούν ιστολόγια είναι κακοήθεις. 
  • Υπεργενίκευση: Η υπεργενίκευση είναι μία από τις αγαπημένες λογικές πλάνες των λαοπλάνων πολιτικών μας. Λέει ο τάδε πολιτικός: «Όλοι οι Έλληνες υποστηρίζουν το έργο της κυβέρνησης μας» ή «Οι πολίτες μας πιστεύουν». Οι υπεργενικεύσεις αυτού του τύπου προϋποθέτουν ιδιαίτερα πολλά προαπαιτούμενα για να έχουν ισχύ. Έως ότου ερωτηθούν οι περισσότεροι, αυτός ο ισχυρισμός είναι κενός νοήματος. Έτσι όταν οι πολιτικοί χρησιμοποιούν τέτοια ορολογία συμπεριφέρονται σε αυτούς που απευθύνονται σα να είναι παιδιά, που δεν έχουν ακόμα ξεχωρίσει τις γενικές έννοιες και ισχυρισμούς, από τις εξαιρέσεις. 
  • Ειδική εξαίρεση: Είναι ένας τύπος κίβδηλου ισχυρισμού δια του οποίου μία θέση εισάγει ευνοϊκές ή αποκλείει δυσμενείς λεπτομέρειες με βάση την ανάγκη επιπρόσθετων θεωρήσεων. Έτσι εδώ κάποιος προσπαθεί να παραθέσει κάτι ως εξαίρεση σε ένα γενικά αποδεκτό κανόνα, χωρίς να δικαιολογεί την εξαίρεση με επαρκή επιχειρήματα. Παράδειγμα: Όποιος κλέβει το κράτος πάει φυλακή. Όταν ένας βουλευτής κλέψει το κράτος με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, δεν θα πάει φυλακή, γιατί έχει βουλευτική ασυλία. Ή επίσης: Περνούμε περίοδο λιτότητας και μεγάλης οικονομικής δυσχέρειας. Πρέπει να περικοπούν όλα τα κρατικά έξοδα στο ελάχιστο. Όταν όμως ένας υπουργός πάει ταξίδι και ξοδεύει σπάταλα το κρατικό χρήμα, αποτελεί εξαίρεση, γιατί είναι υπουργός.
  • Το διπλό κριτήριο: Είναι ένα κριτήριο το οποίο εφαρμόζεται με μεγαλύτερη επιείκεια σε μία ομάδα απ’ ότι σε μία άλλη. Για παράδειγμα είναι επιτρεπτό σε αγόρια εφήβους να έχουν σεξουαλικές σχέσεις, όχι όμως σε κορίτσια. ‘Η επίσης, κανείς δεν παίρνει αυξήσεις στους μισθούς στον δημόσιο τομέα. Παίρνουν όμως οι δικαστικοί, για να μπορέσουν να πάρουν και οι βουλευτές.
  • Ψευδές δίλλημα: (Επίσης ψευδής διχοτόμηση, πλάνη του αποκλεισμένου μεσαίου, επιλογή άσπρου-μαύρου, εσφαλμένη συσχέτιση, διακλάδωση). Είναι μία κατάσταση στην οποία μόνο δύο εναλλακτικές προτάσεις υπάρχουν ως δυνατές επιλογές, στις οποίες συχνά αν όχι πάντα αντιπροσωπεύονται δύο ακραία σημεία σε κάποιο φάσμα πιθανοτήτων. Αυτό δίνει την εντύπωση ότι οι επιλογές είναι αμοιβαία αποκλειόμενες, ακόμα και αν δεν χρειάζεται να είναι. Τυπικό παράδειγμα στην πολιτική: « Όποιος δεν είναι μαζί μας είναι εναντίον μας.»
  • Επιχείρημα προς ρόπαλο: ( Αλλιώς προσφυγή στην ισχύ) Επιχείρημα που στηρίζεται στην χρήση ή στην απειλή της χρήσης ισχύος καθώς και του εξαναγκασμού προκειμένου να νομιμοποιήσει το συμπέρασμα. Είναι όταν κάποιος εξαίρει τις αρνητικές συνέπειες που μπορεί να υποστεί ο συζητητής του, εάν συνεχίσει να έχει αντίθετη άποψη. Επί παραδείγματι, «Όλοι γνωρίζουν ότι ο Κουμμουνισμός είναι κακό πράγμα. Η κυβέρνηση διώκει τους κομμουνιστές. Αν αντιβαίνω στην πολιτική της κυβέρνησης, τότε θα διωχθώ. Εγώ είμαι νομοταγής πολίτης, δεν θέλω να με διώκουν, άρα και η πολιτική της κυβέρνησης είναι ορθή.
  • Το σύνδρομο της αγέλης: Το σύνδρομο της αγέλης είναι μια λογική πλάνη όπου επιχειρείται να αποδειχθεί το αληθινό ενός ισχυρισμού στο γεγονός ότι πολλοί άνθρωποι το αποδέχονται ήδη ως αληθινό. Αυτού του είδους η πλάνη είναι επίσης γνωστή ως «προσφυγή στις μάζες», «προσφυγή στην πλειοψηφία», «προσφυγή στην ομοφωνία» και στα λατινικά «argumentum ad populum» (επιχείρημα του λαού) και ο μηχανισμός πίσω της είναι παρόμοιος με τον μηχανισμό της «προσφυγής στην αυθεντία». Είναι επίσης η βάση μιας σειράς κοινωνικών φαινομένων όπως η διασπορά διαφόρων θρησκευτικών πεποιθήσεων, πολιτικών ή οικονομικών θέσεων. Στην Αμερική βρίσκεται πίσω από το φαινόμενο «επίδραση του βαγονιού» (αγγλικά: bandwagon effect) και στην Κίνα είναι η βάση της παροιμίας «τρεις άνθρωποι φτιάχνουν μια τίγρη» (αγγλικά: three men make a tiger).

Πηγές και παραπομπές:

Δεν υπάρχουν σχόλια:

Δημοσίευση σχολίου